Zwyczajnik klasztorny (Ordo Cluniacensis)

Jedną z istotnych przyczyn wyjątkowej zdolności adaptacyjnej Reguły św. Benedykta było pozostawienie szerokiego marginesu dla takich spraw, które w różnych okolicznościach i czasach mogły być różnie rozwiązywane. Benedykt nie precyzował bliżej rodzaju i zakresu prac prowadzonych bezpośrednio przez mnichów. Nie wnikał on też w kwestie posiadania czy nie posiadania majątku, lecz pozostawił mnichom, jak i opatowi, dużo wolności, z której mądrze i roztropnie winni korzystać. Ów margines miał być właśnie regulowany zarówno przez bieżące nauczanie, czyli komentowanie Reguły, jak i poprzez stanowione odpowiednie prawa. Sama Reguła pozostawała niezmienna jako tekst święty, będący przewodnikiem duchowym, częstokroć znany przez mnichów na pamięć.

O ile sprawa komentarzy jest stosunkowo jasna, o tyle w tym ostatnim przypadku, czyli owych stanowionych praw, dochodzimy do pewnych trudności terminologicznych. Zwracał już bowiem uwagę Marek Derwich, że polskie słownictwo naukowe nie dorobiło się jeszcze precyzyjnej terminologii dotyczącej dziejów monastycyzmu, jak też zakonnej legislacji.

W źródłach średniowiecznych owe prawa są określane w różny sposób: institutiones, consuetudines, constitutiones lub statuta, ordinationes, ceremonie. Sygnalizowane trudności wynikają stąd, że różnice pomiędzy nimi często sprowadzają się do niuansów. Problematyka była i jest szeroko omawiana w literaturze, stąd tu zostaną przedstawione tylko najważniejsze punkty, istotne dla przedmiotu pracy.

Zdaniem J. Dubois institutiones to teksty, które określają życie liturgiczne i obserwancję zakonną, czyli sposób i zakres realizowania ogólnych wskazań Reguły. Sam zresztą św. Benedykt przywołuje, jako uzupełnienie do napisanej przez siebie Reguły, m.in. Konferencje i Ustawy Ojców, czyli cieszące się wielką popularnością oraz autorytetem w środowiskach monastycznych dzieła Jana Kasjana Collationes i Institutiones, jak też Regułę św. Bazylego. Wskazania tam zawarte mają być dla gorliwych mnichów: narzędziami z których pomocą [...] budują swoje cnoty. Owe Kasjanowe Institutiones są terminem wspólnym na określenie nauczania, zwyczajów i struktury życia monastycznego, są czymś więcej niż tylko prostym zbiorem zwyczajów. Cytowany już J. Dubois zauważył, że w dokumentach papieskich często powtarzany jest zwrot: ordo monasticus secundum Deum et beati Benedicti regulam et institutionem... fratrum, a tymi braćmi mogą być kluniaci, cystersi czy mnisi jakiegoś innego opactwa. Można by, zatem powiedzieć, że Institutiones są czymś, co stanowi o tożsamości danych wspólnot. Choć sprawa może wydawać się stosunkowo jasna, trzeba jednak pamiętać, że nie zawsze muszą to być teksty spisane, a często zbiory przepisów składających się na Institutiones w praktyce nazywane są rozporządzeniami, zwyczajami, konstytucjami lub deklaracjami. Można więc przyjąć, że Institutiones są pojęciem szerszym i nadrzędnym w stosunku do wymienionych tu konstytucji, deklaracji czy zwyczajów, które wzięte w całości tworzą właśnie owe Institutiones, określając tym samym specyfikę danego klasztoru czy grupy klasztorów, stwarzając struktury, w których realizowana jest Reguła.

Kwestie organizacji dnia codziennego (pożywienie, praca, odpoczynek, sen), porządku liturgii, kontaktów ze światem zewnętrznym, zarządu majątkiem czy wreszcie hierarchii we wspólnocie i jej funkcjonowania (opat, rada klasztorna, zwoływanie kapituły, obsada urzędów, składanie profesji, przyjmowanie nowicjuszy) regulowały Consuetudines, czyli zwyczaje. W rozdziale 61 Reguły św. Benedykt rozważa jak przyjmować obcych mnichów (monachis peregrinis). Takiego mnicha można przyjąć, jeśli: contentus est conuetudine loci, quam invenerit, et non forte superfluitate sua perturbat monasterium, sed simpliciter contentus est, quod invenerit, suscipiatur. Owa consuetudo loci, którą ma się zadowolić, to wyraźnie coś innego niż Reguła, coś, co najbardziej odróżniało od siebie poszczególne klasztory i mogło ulegać zmianom zależnie od potrzeb i okoliczności. Przyjęto dzielić Consuetudines na dwa lub trzy rodzaje: pierwszy to te, które odnoszą się do spraw materialnych i organizacji życia codziennego, zwane najczęściej zwyczajnikami; drugi, odnoszący się do sprawowania liturgii, czyli ceremoniały; trzeci to rodzaj mieszany, łączący oba powyższe. W praktyce jednak w czystej formie występują one rzadko, zazwyczaj mają charakter mieszany łącząc oba aspekty (organizacyjno-porządkowy i liturgiczny).

Kolejną częścią składową monastycznej legislacji są Statuta. Mają one charakter normatywny, regulujący lub reformujący poszczególne dziedziny życia w danym klasztorze lub odnoszą się do grupy klasztorów zależnych od danego opactwa (dependencji) czy tworzących kongregację. Były one efektem działalności prawodawczej opatów (jak np. ordynacje-statuty wydawane przez opatów w Cluny), kapituł generalnych lub powstawały jako wynik przeprowadzanych wizytacji czy wreszcie były ogłaszane (rzadziej) przez papieży lub biskupów... / Michał T. Gronowski OSB