Niezłomni i złamani

W 2005 roku Polska Prowincja Zakonu Kaznodziejskiego, do dziś jedna z nielicznych instytucji w polskim Kościele, zdecydowała się na całościowe badania historyczne na temat infiltracji przez służby specjalne w latach 1945–1989. Przewodniczącym powołanej w tym celu komisji został o. dr Józef Puciłowski OP.

Niniejszy esej, stanowiący poprawione wydanie książki Portrety imienne i bezimienne, proponuje czytelnikom przystępne wprowadzenie w najnowszą historię polskich dominikanów, a wśród nich – postaci niezłomnych, tragicznych i złamanych. Biografie te o. Puciłowski OP, w charakterystyczny dla siebie, wyrazisty sposób, maluje na szerokim tle przemian w powojennym Kościele. Śledzimy zatem wyzwania związane z odbudową struktur kościelnych ze zdziesiątkowanego po wojnie duchowieństwa i tworzenia nowych struktur, na tzw. ziemiach „odzyskanych”. Przyglądamy się pochodzeniu społecznemu braci wstępujących do Zakonu początkowo z biednych, zapuszczonych, pozbawionych możliwości wykształcenia wiosek. W końcu obserwujemy wprowadzane powoli z Zachodu reformy soborowe, nowe projekty duszpasterskie, w szczególności – duszpasterstwa akademickie, umacnianie się środowiska inteligencji katolickiej, a wreszcie dochodzenie do głosu demokratycznej opozycji. Polscy dominikanie nie tylko żyli w tym złożonym kontekście, ale – nieraz wbrew części współbraci – byli protagonistami przemian w polskim Kościele (Instytut Tomistyczny, Duszpasterstwo Akademickie „Beczka” w Krakowie). To w tej szerokiej perspektywie, jak pokazuje o. Puciłowski OP, należy dokonać oceny postaw poszczególnych braci. Kiedy część z nich wspierała działania antykomunistyczne i była z tego powodu represjonowana, inni układali się z władzami, czerpiąc korzyści z donosów – nieraz na współbraci, z którymi dzielili nowicjat, ołtarz, wspólny stół. Autor analizuje społeczne, moralne i osobiste motywy kolaboracji ze Służbami Bezpieczeństwa. Pyta też o to, jaką rolę w uwikłaniu tych braci miał przedsoborowy model formacji zakonnej. Nowością, w porównaniu z pierwszym wydaniem, jest odtajnienie nazwisk wszystkich zmarłych tajnych współpracowników, by – parafrazując słowa, które padły w zakończeniu pierwszego wydania książki – drogi Zakonu w okresie komunizmu nie zahaczały dalej o półprawdę.